Gmina Dywity

Gmina Dywity znajduje się na terenie historycznej Warmii, na północ od Olsztyna, w powiecie olsztyńskim. Jej obecna powierzchnia wynosi 161 km2 i zamieszkuje ją około 12 tysięcy osób. Zarówno mieszkańców, jak i przyjezdnych urzeka pięknymi krajobrazami, malowniczymi jeziorami i licznymi zabytkami, głównie gotyckimi i neogotyckimi kościołami oraz charakterystyczną wiejską zabudową.

Pierwsze materialne ślady pobytu ludzi na tych terenach pochodzą sprzed około 14 tysięcy lat p.n.e. – na tyle datowane są znalezione w Barkwedzie krzemienne groty do strzał. Nieco młodsze są znalezione w Kieźlinach i Wadągu rogowe motyki – pochodzą sprzed 8 tysięcy lat p.n.e. W pierwszym przypadku znaleziska mogą świadczyć o pobycie grupy myśliwych, w drugim wskazują na uprawę ziemi, a więc można domniemywać istnienia jakiejś osady. O tym, że w kolejnych wiekach tereny te były zamieszkane, świadczą również znaleziska łodzi dłubanek na jeziorze niedaleko Brąswałdu, których wiek określa się na około 3000 lat p.n.e. Krzemienne narzędzia znaleziono także w okolicach Redykajn i Dywit.

Przodkowie Prusów przybyli na te ziemie około II tysiąclecia p.n.e. Tereny obecnej gminy Dywity były ziemiami granicznymi pomiędzy pruskimi plemionami Galindów i Pogezan. Po dawnych mieszkańcach pozostały grodziska, cmentarzyska i kurhany. Dobrze zachowane grodzisko znajduje się w Barkwedzie oraz w pobliżu Sętala. W Brąswałdzie i w Słupach znajdowały się pruskie wieże strażnicze. Cmentarzysko z dobrze zachowanymi popielnicami odkryto w latach międzywojennych w Redykajnach, zachowały się informacje o istnieniu takiego cmentarza w Pistkach, tam też Prusowie zbudowali, już nie istniejący, wał podłużny. Liczne kurhany odkryto w bukwałdzkim lesie, z których uwagę przykuwa jeden, mający prawie 18 metrów średnicy. Po Galindach i Pogezanach pozostały również nazwy – z języka pruskiego pochodzi nazwa Jeziora Dywickiego czy jezior Mosąg i Wadąg oraz nazwy miejscowości takie jak Dywity, Pistki oraz Gradki i Redykajny.

Nowy rozdział w historii tych ziem zaczyna się wraz z powstaniem w XIII wieku państwa zakonu krzyżackiego. Jego terytorium podzielono na cztery diecezje, a w każdej z nich wydzielono ziemie przynależne biskupowi oraz kapitule. Prawie cały obecny teren gminy Dywity wszedł w skład komornictwa olsztyńskiego – jednego z trzech zarządzanych przez warmińską kapitułę katedralną. Właściciel ziem, czyli kapituła, dbał o zasiedlenie przynależnych sobie terenów, lokując wsie i osadzając w nich osadników. Często czyniono to w miejscach dawnego pruskiego osadnictwa – tak powstały m.in. takie miejscowości jak Bukwałd, Brąswałd, Wadąg czy Słupy. W miarę możliwości we wsi budowano kościół, najpierw drewniany, potem murowany ceglany. Kościoły te przetrwały do XIX wieku – wtedy je rozbudowywano w stylu neogotyckim (Dywity) bądź stawiano nowe, jak np. w Brąswałdzie, Frączkach czy Sętalu.

W wyniku wojny trzynastoletniej nastąpił podział państwa krzyżackiego – Warmia weszła w skład Rzeczypospolitej. Od 1466 roku (II pokój toruński) na te ziemie, wyludnione w wyniku działań wojennych, napływają osadnicy, głównie polscy z terenów północnego Mazowsza. Lokacją opuszczonych łanów zajmują się kolejni kapitulni administratorzy, w tym pełniący tę funkcję Mikołaj Kopernik. W latach 1516-1521 odwiedził on 11 wsi położonych obecnie na terenie gminy Dywity. Przypominają o tym pamiątkowe tablice ustawione w tych wsiach.

Wraz z polskimi osadnikami przybywają tradycje i zwyczaje polskie oraz polski język. W większości wsi gminy Dywity jeszcze w XIX wieku i na początku XX, mimo iż po I rozbiorze Rzeczypospolitej Warmia jest w granicach Królestwa Pruskiego, przeważają mieszkańcy deklarujący się jako Polacy. W II połowie XIX wieku powstają biblioteki Towarzystwa Czytelni Ludowych, m.in. w Spręcowie, Kieźlinach, Brąswałdzie oraz Różnowie i Tuławkach. Naciski germanizacyjne państwa pruskiego powodują przebudzenie się świadomości narodowej Polaków mieszkających na Warmii.

Aktywność polskich mieszkańców wsi znajdujących się obecnie w granicach gminy Dywity nasila się na początku XX wieku i w okresie międzywojennym. W Brąswałdzie aktywnie działa ksiądz Walenty Barczewski oraz rodzina Zientarów, w graniczących z obecną gminą Dywity – Kajnach – rodzina Żurawskich, w Spręcowie – Palmowscy, i pochodzący z Dywit – Edward i Franciszek Wilkowscy. Dzięki staraniom polskich działaczy udaje się otworzyć w Brąswałdzie w 1931 roku polską szkołę, jedną z 15 na Warmii, Mazurach i Powiślu.

Na terenie gminy Dywity znajdują się także liczne ślady burzliwej przeszłości tych ziem, w dużej mierze związanej z wojnami. W lutym 1807 roku dochodzi w Barkwedzie do bitwy o przeprawę na Łynie pomiędzy wojskami francuskimi i połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi. Zwycięstwo kosztowało Francuzów około 600 zabitych i rannych, a pamiątką po tym wydarzeniu jest nie tylko pole bitwy, legenda związana z dębem Napoleona, ale również miejsce pochówku żołnierzy rosyjskich zwane Kirchofkiem.

Koniec II wojny światowej przyniósł duże zmiany – Warmia po 173 latach wróciła w granice Polski. Wielu autochtonów wyemigrowało, na ich miejsce przybyli przesiedleńcy z Kresów Wschodnich oraz z centralnej Polski. Dawne zwyczaje i tradycje zaniknęły, na ich miejsce pojawiły się te przywiezione przez nowych osadników. Władza centralna dokonała w 1945 roku reformy administracyjnej – Dywity stały się jedną z 12 gmin ówczesnego powiatu olsztyńskiego i w ich skład wchodziło 15 gromad. W wyniku kolejnych reform administracyjnych powierzchnia gminy Dywity (a w latach 1954-1972 gromada Dywity) i liczba wchodzących w jej skład miejscowości ulegała zmianom. Obecnie gmina Dywity liczy 20 sołectw, w skład których wchodzą 23 miejscowości.

Gmina Dywity to nie tylko piękne krajobrazy i miejsca o bogatej, często jeszcze wymagającej odkrycia, historii. To również bogate dziedzictwo kulturowe. Obecnie mieszkańcy wielu dywickich wsi odtwarzają i kultywują zwyczaje i obrzędy nawiązujące do dawnych czasów i mające na celu integrację mieszkańców. Przykładem są: Kiermas w Brąswałdzie, obrzęd sobótkowy we Frączkach i w Bukwałdzie czy konkurs na najlepszy produkt żywnościowy Gminy Dywity „O Garniec Kłobuka”. Poza integracją działania te podkreślają odrębność Warmii jako krainy geograficzno-historycznej i tworzą wśród mieszkańców poczucie tożsamości z tym pięknym regionem.